image 0405Początki intensywnego rozwoju Warki możemy znaleźć już w XV wieku. Dogodne położenie na skrzyżowaniu dróg: wodnej – Pilica uchodząca do głównej rzeki Polski Wisły – oraz lądowej – szlak wiodący z Krakowa przez Radom, Warkę do Torunia i przez Czersk do rozwijającej się Warszawy znacząco wpływało na rozwój handlu. Już w 1456 r. z nakazu króla, Warka (obok Warszawy, Grójca, Rawy), jako miasto leżące przy drodze toruńskiej, zobowiązana była do sprowadzania soli bocheńskiej. W latach następnych zarządzenie to zostało ponowione. W 1478 roku wareccy piwowarzy otrzymali od księcia Bolesława V prawo wyłącznej sprzedaży piwa w piwnicy warszawskiego ratusza. W parze z rozwojem przedsiębiorczości i operatywności w handlu mieszkańców Warki szedł rozwój oświaty i nauki. Bogacący się wareccy mieszczanie dbali o wykształcenie swoich potomnych. Od początku 1400 roku w gronie studentów Akademii Krakowskiej znajdowali się pochodzący z Mazowsza, także z Warki. W latach 1400 – 1525 wśród scholarów tej zacnej uczelni było 24 z Warki (dla porównania z Płocka 50, z Sochaczewa 29, z Ciechanowa 24). O poziomie wykształcenia mieszkańców Warki świadczy też działalność Mikołaja Suledy, absolwenta szkoły kolegiackiej w Łowiczu, burmistrza miasta, zajmującego się kopiowaniem ksiąg – spod jego ręki wyszedł słynny Kodeks Świętosława (Suledo) porządkujący w jednej księdze prawa koronne i mazowieckie, posiadacza własnego księgozbioru.

Wiek XVI to okres rozkwitu Warki. Jak podaje „Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich”: „W drugiej połowie XVI w. Warka jest po Warszawie pierwszym miastem w dawnej ziemi czerskiej i warszawskiej. Czersk i Grójec nie mogą iść w porównanie z ruchliwą Warką”.
Dużym bodźcem, może nawet decydującym o rozwóju Warki i innych miast Mazowsza, było jego włączenie do Korony w 1526 roku (inkorporacja ogłoszona na sejmie piotrkowskim w 1529 r.). Mazowsze zostało podzielone na trzy województwa: rawskie, płockie i mazowieckie – w tym ostatnim znalazła się Warka jako siedziba powiatu (jednego z 22). Dzięki inkorporacji Mazowsza Warka dołączyła do grona 35 miast królewskich woj. mazowieckiego.
Starostwo niegrodowe wareckie powstało ok. 1536 roku. Było częścią składową tzw. „Oprawy Polskich Królowych”, a konkretnie mazowieckiej oprawy królowej Bony (1494 – 1557), żony Zygmunta I Starego (1467 – 1548). To tzw. „mazowieckie państwo” Bony, na które składało się ponad dwadzieścia starostw (35 miast, 253 wsi, 98 folwarków i 230 młynów), przynosiło w 1555 roku 30 tys. złotych dochodu rocznie. Wyznaczani przez królową w latach 1536 – 56 starostowie sprawnie administrowali jej dobrami przyczyniając się do ich rozwoju gospodarczego. Wareckie starostwo składało się z miasta Warki (60,25 włóki), wsi Piaseczno z folwarkiem (20,5 włóki) oraz wsi Stara Warka z folwarkiem (26 włók) i przynosiło ponad 867 złotych dochodu. Dla porównania dochody z Czerska wynosiły 292 a z Grójca 366 złp. (1566 r.). Było to starostwo niegrodowe, oddane w dzierżawę dożywotnią. Dzierżawca (starosta) miał uprawnienia sądowe i administracyjne – co oznaczało, że miał wpływ na obsadę władz miejskich m. in. urzędu burmistrza.

W XVI – XVIII wieku dobra królewskie tzw. „królewszczyzny” (starostwa) były co jakiś czas wizytowane przez specjalne komisje, które dokonywały oględzin, kontroli i opisu stanu dóbr. Przyjrzyjmy się takiej lustracji dotyczącej Warki z roku 1564. Przytacza ją Hipolit Gawarecki w „Opisie miasta Warki”:

„Lustracja z roku 1564 przekonywa dostatecznie o dawnej zamożności miasta Warki w domy i ludność. Komisarz do rewizji wyznaczony, wyliczywszy na stronie królewskiej domów 236, dodaje nawiasowo, że prócz tych wójtowskich było 20, panów Ciołków 15, księży Dominikanów 24, do kustodii należących22, plebańskich 22, na gruncie miejskim walnych 36, zatem w tym roku w ogóle liczyła Warka w obwodzie swoim domów 375. W miarę takowych, była i ludność znaczna, żałować wypada, iż jej wynaleźć rzeczą jest niepodobną” .

Rzeczywista liczba domów mogła być większa, ponieważ lustracja nie zawierała spisu mieszkańców zwolnionych z podatku tzw. libertowanych.
Na podstawie liczby domów możemy oszacować liczbę mieszkańców Warki w tym okresie na 2,5 – 3 tys. Dla porównania Rzeczpospolita liczyła wówczas 7,5 mln a Warszawa 13 tys., Lublin 10 tys. – były to duże miasta. Warkę należałoby umieścić w gronie miast średnich. Głównym zajęciem mieszkańców tego okresu był handel i rzemiosło.

Wspomniana lustracja zawiera spis wareckich rzemieślników. Możemy się przyjrzeć strukturze wareckiego rzemiosła. Na stronie królewskiej było ich 192: szewców 62, piwowarów 30, czapników 13, kuśnierzy 10, krawców 10, piekarzy 10, kowali 8, sukienników 8, prasołów 7, iglarzy 5, paśników 4, ślusarzy 4, kotlarzy 3, rymarzy 3, zameszników 2, złotników 2, zdunów 2, bednarzy 2, siodlarz 1. Jak widać dominowała branża skórzana (paśnicy, siodlarze, rymarze, kuśnierze, zamesznicy, szewcy – z ogromną dominacją tych ostatnich), sukiennicza oraz piwowarska, która zaspokajała nie tylko miejscowe potrzeby, ale także rozwijającej się Warszawy. Podatek roczny wareckich szewców w 1569 r. wynosił 6 zł, dla porównania cena pary butów w tym okresie to ok. 3 gr. Rozwój temu rzemiosłu zapewniały przywileje królewskie: Stefana Batorego (1576 – 1586), Zygmunta III (1587 – 1632) oraz Jana Kazimierza (1648 – 1668). Dodatkowo lustracja wymienia na Pilicy 8 młynów królewskich i 2 folusze. Istotnym czynnikiem rozwoju miasta nadal był handel solą. Sławne były tutejsze targi i jarmarki, na które przybywali kupcy z okolicznych stron. Ogromną rolę odgrywała Pilica jako podstawowa droga handlowa. Miasto posiadało przywilej na 6, a później 9 jarmarków w ciągu roku – co ciekawe, zaczynały się w środę oraz 2 targi w tygodniu. Tradycja dwóch targów i środy targowej przetrwała w Warce do naszych czasów.
W okresie XVI – XVII wieku miasto otrzymało szereg przywilejów, które sprzyjały rozwojowi miasta, regulowały dochody i zasady handlu i poboru ceł - np. przywilej Zygmunta Augusta (1566) dotyczący zasad handlu, wystawienia łaźni; Zygmunta III (1597) zezwalający mieszkańcom Warki budowy na Pilicy mostu i poboru cła na rzece; Władysława IV (1647) określający wysokość cła pobieranego przez obywateli miasta.

Jeszcze na początku XVII wieku Warka wydawała się bogatym i ludnym miastem. Nieco idylliczny opis miasta znajdujemy w „Opisie Mazowsza Jędrzeja Święcickiego” (oryg.: „Topographia Siue Masoviae Descriptio. Authore Andrea Swiecicki…”) wydanego w 1634 r. Autor zamieszkiwał pobliską Ostrołękę i był dzierżawcą połowy wójtostwa należącego do Dominikanów:
„Zaraz opodal widać miasto Warkę, szeroko rozbudowane i o dużej liczbie mieszkańców; prawie cały ten okręg nadpilicki wypełniają urodzajne ogrody i on to zaopatruje pobliskie miasta w ogromne ilości ogórków, cebuli i wszelkiego rodzaju jarzyn. Sama Warka może się poszczycić znaczna liczba rodzin doskonałych rzemieślników, również sześciu kościołami i siódmym bardziej okazałym z klasztorem zakonu dominikanów, w którym znajdują się godne widzenia grobowce książąt mazowieckich Trojdena i Siemowita, jak również siostry Witolda Anny.”

II połowa XVII wieku przyniosła stopniowy upadek miasta. Ogólna sytuacja gospodarcza w Rzeczpospolitej spowodowana licznymi wojnami zahamowała rozwój miast w Polsce, dotyczyło to również Warki. Miasto pustoszyły zniszczenia i pożary: 1607 rokosz Zebrzydowskiego, II wojna północna, tzw. potop szwedzki 1655 – 60, pożary 1616, 1650, 1656. Były one na tyle uciążliwe ( w 1650 roku spłonęło 250 domów i klasztor Dominikanów), że w roku 1678 zwolniono mieszkańców Warki na 8 lat z płacenia podatków. Nie zmieniło to jednak sytuacji miasta, które stopniowo ubożało i wyludniało się. Warka nie odzyskała już swojej świetności z okresu XVI i pocz. XVII w. Sto lat później, w 1765 r. w mieście znajdowały się zaledwie 24 domy. Poziom zaludnienia z II poł. XVI w. Warka osiągnęła dopiero w połowie XIX, wówczas miasto liczyło 2557 mieszkańców i posiadało zaledwie 156 domów (1844)…

Piotr Kupnicki

 

Słowniczek:
Folusz – warsztat rzemieślniczy wytwarzający tkaniny wełniane. W procesie produkcji (folowania) potrzebne były duże ilości wody do nawilżania tkaniny i napędzania urządzenia, dlatego warsztaty te znajdowały się przy wydajnych ciekach wodnych.
Włóka – miara powierzchni gruntu ornego równa 30 lub 33 morgom. Jedna morga to obszar ziemi, jaki jeden człowiek może w ciągu jednego dnia zaorać lub skosić czyli ok. 0,5 hektara. Jedna włóka równa była ok 15 -16 hektarom.
Prasoł – prasół, kupiec zajmujący się sprzedażą soli.
Zamesznik – garbarz wyspecjalizowany w wyprawianiu zamszu.
Paśnik – rzemieślnik zajmujący się wyrabianiem pasów.
Rymarz – rzemieślnik zajmujący się wyrabianiem uprzęży konnych.