80. rocznica likwidacji getta w Warce

80 lat temu 21 lutego 1941 r. Niemcy deportowali wareckich Żydów do warszawskiego getta.22 lutego nastąpiła likwidacja getta w Warce. Wiktor Krawczyk w „Kronice Warki" tak odnotował ten dzień: „Dnia 21 lutego 1941 wczesnym rankiem ludność żydowską z ręcznym bagażem odprowadzili Niemcy czwórkami na stację kolejową i wywieźli do warszawskiego getta.

Wielu Żydów wareckich zdołało się wydostać potem z Warszawy i ukrywali się w różnych okolicach, niektórzy przetrwali wojnę, znaczna większość jednak zginęła w Warszawie lub w obozach koncentracyjnych. Schwytani ukrywający się Żydzi byli na miejscu mordowani, za pomoc udzieloną Żydowi mordowano też Polaków.” 

Osadnictwo żydowskie w Warce można odnotować już na pocz. XVI w., następnie w II poł. XVIII w. Największy napływ tej ludności nastąpił w okresie funkcjonowania administracji pruskiej (1795-1807). Gmina wyznaniowa powstała przed rokiem 1821. W tym czasie miasto nad Pilicą stało się znaczącym ośrodkiem chasydzkim, przede wszystkim za sprawą działalności Izraela Icchaka Kalisza z Warki (1779-1848), zwanego Icchakiem z Warki oraz Rebem (Rabim) z Warki, a także jego syna – Mordechaja Menachema Mendla z Warki (1819-1868), zwanego „Milczącym Cadykiem”. W 1897 r. osoby wyznania mojżeszowego stanowiły 59,6% mieszkańców Warki, w 1921 r. – 50,5%, zaś w 1938 r. – 39%. Żydzi trudnili się głównie handlem i rzemiosłem, a niektórzy z nich, jako członkowie Rady Miejskiej, aktywnie uczestniczyli w życiu samorządowym. 

Drewnianą bożnicę, zbudowaną w latach 1811-1817, uważano za jedną z najpiękniejszych w Polsce. Była usytuowana między ul. Długą, a Senatorską, w okolicy gdzie obecnie mieści się (kiosk Ruchu i blok przy ul Długiej) przy obecnym placu I Pułku Lotnictwa Myśliwskiego „Warszawa” w Warce. Została podpalona przez Niemców już na początku okupacji.
Jesienią 1940 r. pomiędzy ulicami: Mostowa, Farna, Rynek i Długa, utworzono getto. Żydom zabroniono wychodzić poza jego obręb, nakazano utworzyć Radę Żydowską i nosić opaski z gwiazdą Dawida. W dniu 21 II 1941 r. wyprowadzono ich na stację kolejową, skąd zostali wywiezieni do warszawskiego getta i obozów koncentracyjnych, w szczególności do Treblinki. Nieliczni Żydzi ukrywali się u polskich przyjaciół i znajomych. Ci, którzy przeżyli wojnę, wrócili do Warki, a po kilku latach stąd wyjechali.

Ślady obecności wyznawców judaizmu w Warce można znaleźć na cmentarzu żydowskim (kirkut), położonym na wzgórzu nad Pilicą, w pobliżu mostu kolejowego, u wylotu ul. Baczyńskiego. Nekropolia została założona pod koniec XVIII w. W 1990 r. wzniesiono tam ohel (grobowiec świątobliwego) w miejscu domniemanego pochówku Izraela Icchaka Kalisza. Fragment wystawy stałej w Muzeum im. Kazimierza Pułaskiego „Warka-miasto dotknięte historią" został poświęcony wareckim Żydom. Spacerując po Warce turystycznymi ścieżkami można skorzystać z questu „Dzieje wareckich Żydów".

22 lutego, w 80. rocznicę likwidacji getta w Warce Muzeum im. Kazimierza Pułaskiego zorganizowało sympozjum online pt. „Żydowska społeczność Warki”. Wykłady wygłosili: dr hab. Sebastian Piątkowski – historyk, zastępcę dyrektora Biura Badań Historycznych IPN w Warszawie - „Żydowska społeczność Warki między życiem i śmiercią. Z historii jej losów w okresie międzywojennym i latach okupacji”, dr Halina Postek - kierowniczka Działu Edukacji Muzeum Getta Warszawskiego „Chasydzi Wurke”, Jarosław J. Szczepański - historyk, dziennikarz, potomek wareckich Żydów (wnuk Izraela Kohna, prawnuk Izaaka Borucha Kohna z Warki), który odczytał „Wareckie wspomnienie Janiny Zofii Szwarcman” córki Felicji Kohn-Szwarcmanowej, wnuczki Izaaka Borucha Kohna i Chany Gitli Mokotow i wygłosił referat pt. „Wareccy Żydzi - pamięć zatarta?”. Sympozjum było transmitowane na Facebooku.