Urodzili się w Warce. Walczyli w Warszawie. Marzyli o wolnej Polsce.
80 lat temu, w Warszawie, toczyła się nierówna walka między polskimi powstańcami, a wojskami hitlerowskimi. Stawka była wysoka: w stolicy walczono o przyszłość zrzucającej okupacyjne jarzmo Polski. Tamten bój stał się w historii naszego kraju symbolem patriotyzmu i poświęcenia. Wśród tysięcy członków polskiego ruchu oporu gotowych na warszawskich ulicach oddać życie za Ojczyznę, byli i żołnierze pochodzący z ziemi wareckiej. Warto przypomnieć ich nazwiska.
Norman Davis, znany brytyjski historyk zajmujący się dziejami Polski, nazwał Powstanie Warszawskie „wspaniałym zrywem zbrojnym, który przeszedł wszelkie oczekiwania”. Przyznawał, że gdyby przeniósł się w czasie i dysponował odpowiednim wiekiem, to będąc w Warszawie w 1944 r. wstąpiłby do Armii Krajowej, by móc walczyć przeciwko Niemcom. Imponowała mu „desperacka” odwaga członków polskiego podziemia, którzy 1 sierpnia tamtego pamiętnego roku wystąpili zbrojnie przeciwko regularnym jednostkom hitlerowskim. Ten zachwyt nad młodymi ludźmi, którzy marzyli o wolnej Polsce, pewnie był jednym z powodów zainteresowania tematem i w konsekwencji opracowania obszernej publikacji „Powstanie’44”. Na kartach książki natrafimy m.in. na nazwisko powstańca urodzonego w Warce. Był jednym, jak to określił sir Max Hastings na łamach „Sunday Telegraph”, ze „skazanych na zagładę romantyków, którzy w 1944 roku walczyli z taką szlachetnością i z tak tragicznym skutkiem”. Davis nie informuje o związkach tego człowieka z miastem nad Pilicą. Ciekawą wiadomość podaje m.in. wirtualna baza uczestników Powstania Warszawskiego „Powstańcze biogramy”, która jest dostępna na stronie internetowej Muzeum Powstania Warszawskiego.
„Powstańcze biogramy” to inicjatywa, która pełni funkcję specjalistycznej encyklopedii z tysiącami nazwisk bohaterów. Każdy z nich walczył nie tylko o wolną Warszawę, ale i o wolną i w pełni niezależną Polskę. Tożsamość członka podziemia przywołanego na stronach publikacji brytyjskiego historyka będzie można odkryć w dalszej części tekstu. Jest on jednym z siedemnastu Powstańców Warszawskich, którzy w muzealnej bazie zostali sklasyfikowani jako osoby urodzone w Warce. Czy wśród tysięcy powstańców walczących w Warszawie było więcej osób związanych z Warką? Wydaje się, że tak. Kwestia ta wymaga dokładnego zbadania. Przytoczona wyżej liczba dotyczy jedynie osób, które przyszły na świat w mieście nad Pilicą. Tymczasem nie jest to wykaz zamknięty. Powodem by tak sądzić jest przypadek strz. Marcina Jerzego Dobrzyńskiego (1925-2014) walczącego m.in. na Sadybie. „Powstańcze biogramy” podają, że ten powstaniec urodził się w Warszawie, jednak w „Archiwum Historii Mówionej” koordynowanym przez Muzeum Powstania Warszawskiego można się zapoznać z wywiadem z bohaterem, który informuje:
Urodziłem się 11 listopada 1925 roku w Warce. Warka jest niedaleko Warszawy, gdzieś pięćdziesiąt kilometrów na południe. Jak opowiadał mi mój dziadek, to Warka była babcią Warszawy, ponieważ to jest o wiele starsze miasto, pięknie położone. Miasto historii. Urodził się tam bohater polsko-amerykański Kazimierz Pułaski. Również tam urodził się Piotr Wysocki – chyba się nie mylę – jeden z przywódców powstania listopadowego. Jeszcze pamiętam te czasy, gdy chodziłem na cmentarz, jak przyjechałem do dziadków na wakacje, aby złożyć kwiaty na grobie Piotra Wysockiego.
Dalej dodawał, że już w 1926 r. wraz z rodzicami przeniósł się do stolicy. Przechowywana w archiwum Parafii Matki Bożej Szkaplerznej w Warce księga „Unikat Aktów Urodzonych 1922 ciąg dalszy – do 1928” daje nam odpowiedź na pytanie gdzie i kiedy się urodził. Marcin Jerzy Dobrzyński, według wspomnianego źródła archiwalnego, przyszedł na świat w Warce 11 grudnia 1925 r. W opublikowanym z nim wywiadzie w „Archiwum Historii Mówionej” podano zatem błędny miesiąc urodzenia. Adnotacje dotyczące jego osoby zamieszczone w „Powstańczych biogramach” wymagają zatem większej korekty. Jego przykład pokazuje, że internetowa baza „Powstańcze biogramy” – choć posiadająca wiele zalet i bardzo pomocna – nie jest pozbawiona omyłek. Z pewnością nie zawiera wszystkich osób, które walczyły w powstaniu. Trzeba mieć też świadomość, że wiele informacji biograficznych jest niepełne.
Analizując udział w Powstaniu Warszawskim osób związanych z Warką należy pamiętać by nie koncentrować się jedynie na tych, które w niej się urodziły. Warto wziąć pod uwagę i te, które mogły czasowo mieszkać w mieście np. ze względu na podjęcie pracy lub osiedlenie się motywowane sytuacją rodzinną. Taką osobą był strz. Janusz Bedyński ps. „Sekund” (1921-2015). Jest postacią wyjątkową – to jeden z dwudziestu dziewięciu głuchoniemych powstańców, bohater filmu dokumentalnego „Eksplozja ciszy” (reż. Katarzyna Rimpler). W Warce, w czasie okupacji, pracował jako fryzjer. Z miasta nad Pilicą wyjechał w poszukiwaniu drogi prowadzącej do konspiracyjnych szeregów. Udało mu się ją znaleźć. W podziemiu był łącznikiem, który kontaktował się z Batalionami Chłopskimi na ziemi wareckiej – jako głuchy nie budził podejrzeń Niemców. 30 lipca 1944 r., mając świadomość nadchodzącego Powstania, przyjechał do Warki by pożegnać się z rodziną. W warszawskim zrywie walczył m.in. o gmach YMCA oraz o plac Trzech Krzyży. W powstaniu udział wzięły także osoby, które urodziły się w bliskich okolicach Warki. Tych powstańców należy również włączyć w obszar badanego tematu.
Stanisław Szajner ps. „Jawor” (1910-1986) – urodzony w najbliższych okolicach Warki, w Kępie Niemojewskiej, brał udział w powstańczym zrywie warszawskim, zmarł w Warce. W szeregi polskiego podziemia wstąpił w styczniu 1942 r. podejmując działania w jego warszawskich strukturach. W powstaniu walczył w stopniu kaprala w IV zgrupowaniu „Gurt” na Śródmieściu-Północ. W podwareckich Laskach przyszedł na świat Ireneusz Łuszczyk ps. „Torento” (1926-2016), który w powstańczych bojach stracił oko. Po wojnie przebywał na emigracji. W latach 70. powrócił do Polski, zamieszkał w Warce i w niej znalazł miejsce wiecznego spoczynku. W Watraszewie urodził się ks. Edward Wojda (1911-2001), z ziemią warecką związany m.in. długoletnią posługą na stanowisku proboszcza parafii św. Mikołaja Biskupa w nadpilickim mieście. W czasie Powstania Warszawskiego niósł walczącym pociechę duchową. Jego grób znajduje się na zabytkowej nekropolii w Warce. Tam też pochowany jest urodzony w Warszawie kpr. Andrzej Ledóchowski ps. „Wacek”, „Chemik” (1923-1984), potykający się z hitlerowcami w Południowym Śródmieściu, bratanek prof. Zygmunta Ledóchowskiego – patrona jednej z wareckich ulic.
Co najmniej kilku uczestników powstania używało pseudonimu „Warka”. Wirtualna baza informuje o pięciu takich osobach: strz. Wacław Butler, st. sierż. Czesław Pełka, kpr. Krystyna Szostak, strz. Karol Wirski oraz kpr. Józef Leon Bekasiewicz (także posługujący się ps. „Jerzy”). Biogramy pierwszych czterech nie zdradzają ewentualnych związków z miastem nad Pilicą. Trudno ocenić z jakiego powodu posługiwali się takim pseudonimem. Można domniemywać, że łącząca ich więź z ziemią warecką mogła wywrzeć duży wpływ na przybraną nazwę.
Józef Leon Bekasiewicz urodził się w 1921 r. w Warce, walczył w składzie batalionu „Olza” pułku „Baszta”. Przeżył powstanie i zmarł w Warszawie w 1962 r. Czas powstania przetrwał jego młodszy brat, także urodzony w Warce, strz. Bogusław Aleksander Bekasiewicz ps. „Rif ” (1927-2001), który walczył w składzie pułku „Palmiry-Młociny” Grupy „Kampinos”. Odniósł ranę w bitwie pod Jaktorowem 29 września 1944 r., która położyła kres istnieniu zwartej, dużej jednostki Armii Krajowej, wspierającej walczącą z hitlerowcami Warszawę.
Bracia Bekasiewicze nie byli jedynym rodzeństwem urodzonym w Warce i walczącym w Powstaniu Warszawskim. Warto przypomnieć sierż. Wiesława Lisowskiego ps. „Wiesław” i jego o rok młodszego brata sierż. Leszka Lisowskiego ps. „Biały” (1924-2005), synów Wacława (burmistrza Warki w latach 1924-1931) i Ireny. Obydwaj pełnili służbę w oddziałach Armii Krajowej, które w chwili wybuchu walk w Warszawie zabezpieczały działania w rejonie Legionowa i Jabłonnej. We wrześniu jednostki przeszły na drugą stronę Wisły kierując się do Puszczy Kampinoskiej. Podobnie jak strzelec „Rif”, Lisowscy walczyli w boju pod Jaktorowem. Przeżyli. W dniu bitwy młodszy z braci otrzymał awans na stopień sierżanta, który w pewien sposób pieczętował jego przeszło czteroletnią służbę w konspiracji. Ten uczeń stołecznego Gimnazjum Państwowego nr 17 i tamtejszej Szkoły Mechaniczno-Kolejowej, w grudniu 1941 r. ukończył szkolenie dla młodszych podoficerów Związku Walki Zbrojnej w podwarszawskich Markach. Jednocześnie wykonywał zadania konspiracyjne polegające m.in. na przewożeniu broni i kolportowaniu gazetek podziemia. Z czasem podjął się wykładów instruktorskich dla młodszych podoficerów. Na stronie internetowej Muzeum Powstania Warszawskiego można znaleźć zdigitalizowany maszynopis z relacją sierż. „Białego”, w której opisuje przebieg swojej służby wojskowo-konspiracyjnej. Na jego marginesie znajduje się zapis wykonany długopisem: Spotkanie Bekasiewicza Szczepana Petrykowskiej i Przybylskiego z Warki. Czy autor tych wspomnień odnotowywał spotkanie z dawnymi konspiracyjnymi towarzyszami pochodzącymi z miasteczka, w którym się urodził w domu przy ulicy Cmentarnej 8? Czy notatka dotyczy trzech czy może czterech osób (jeśli słowo, które równie dobrze można odczytać jako Szczepan i jako Szczupak, występujące po nazwisku Bekasiewicz, nie jest przynależnym mu imieniem lub pseudonimem)?
Na pewno wśród wyszczególnionych w bazie powstańców urodzonych w Warce jest Michalina Petrykowska ps. „Micia”. Walczyła na Ochocie w szeregach Kobiecych Patroli Minerskich. Miała wówczas niespełna 24 lata. Opuściła Warszawę wraz z ludnością cywilną. Czy to jej dotyczy notka na maszynopisie? Nie jest jedyną kobietą w omawianym gronie. Podobną historię przeszła łączniczka „Mira” czyli Mirosława Dobrzyńska (1919-2002), która wyszła ze stolicy z cywilami. Zanim to nastąpiło, pełniła służbę w szeregach 1. kompanii zgrupowania „Żubr” na Żoliborzu. W tym samym zgrupowaniu, ale w 3. kompani walczył kpr. Zdzisław Śledziewski ps. „Zdzich” (ur. 1925). W danych dotyczących łączniczki „Miry” odnotowywane jest nazwisko Lisowskich. Mirosława Dobrzyńska, która przyszła na świat w Warce, była córką Jana i Lucyny z domu Lisowskiej, siostry wspomnianego wcześniej burmistrza.
To nie koniec odniesień do Lisowskich. W Powstaniu Warszawskim walczyła jeszcze jedna osoba o tym nazwisku urodzona w Warce. Mowa o Romanie, ps. „Pejka”. W chwili wybuchu zrywu miał 36 lat. Czy był w jakiś sposób spokrewniony z pozostałymi? Szukamy na to pytanie odpowiedzi. Interesujące, że Roman Lisowski bił się w składzie dużego oddziału Narodowych Sił Zbrojnych – Brygady Dyspozycyjno-Zmotoryzowanej „Koło”, który podporządkowany był dowództwu obrony Starego Miasta. Ze Starego Miasta przedarł się kanałami do północnego Śródmieścia. Według posiadanych informacji był porucznikiem. Taką rangą z grona urodzonych w Warce powstańców mógł pochwalić się również Jan Koss (ur. 1896), o którym jednak niewiele więcej wiadomo. Pewnym jest, że trafił do niemieckiej niewoli.
Równie skąpe informacje posiadamy na temat zbliżonych mu wiekiem Jana Regulskiego ps. „Boncz” (ur. 1895) i strz. Ignacego Stembnowskiego ps. „Śruba” (ur. 1897), który swój udział w powstaniu zakończył bardzo szybko. Będąc żołnierzem 316 plutonu w 1. Rejonie Obwodu „Waligóra” działającego na Woli został zdemobilizowany już 1 sierpnia i opuścił Warszawę wraz z ludnością cywilną. Nikłe informacje podawane są również w odniesieniu do strz. Henryka Wolskiego (ur. 1905). Tak jak w przypadku Kossa nie odnotowano nawet jego pseudonimu. Znany jest za to numer jeniecki. Nazwy kryjącej tożsamość nie zamieszczono również w przypadku Władysława Fabjaniaka (ur. 1913), który wśród omawianych osób zajmował się w powstaniu zadaniem szczególnym – pracował dla Biura Informacji i Propagandy Armii Krajowej, w drukarni przy ulicy Kruczej 17 w Warszawie. Teraz ważna informacja o zadaniach specjalnych. Ciekawe czy strz. Eugeniusz Raczkowski ps. „Sęp” (ur. 1904) miał możliwość realizacji działań informacyjno-wywiadowczych, do których był przeznaczony?
Zastanawiając się nad powstańczymi obowiązkami, które nie zawsze sprowadzały się do używania karabinu i granatu, warto na chwilę zatrzymać się przy nazwisku strz. Józefa Schmidta ps. „Góra” (ur. 1926), który pełnił służbę w oddziale kwatermistrzowskim Armii Krajowej w Szefostwie motoryzacji („Benzyna”). Jak w realiach walk ulicznych w dużym mieście wyglądała praca jego imiennika ppor. rez. saperów Józefa Jaworskiego ps. „Mieczysław” (1902-1978), który przy Komendzie Głównej Armii Krajowej pełnił służbę w Kierownictwie Produkcji Uzbrojenia? Przeżył wojnę. Zmarł w Grójcu, nie tak daleko od miejsca swojego urodzenia.
Baza „Powstańcze biogramy” odnotowuje śmierć w walkach jednego z przedstawionych w tekście Powstańców Warszawskich urodzonych w Warce. Jest nim ten, którego na kartach swojej książki przywołuje Norman Davis – strz. Zygmunt Kuźwa ps. „Pleban”. Pseudonim nie jest przypadkowy. Kuźwa był kapelanem, duchownym ewangelickim, który służył w kompani „Watra” w batalionie „Kiliński”. Przeszedł szlak bojowy od Woli przez Stare Miasto i kanały po Żoliborz. Walczył z bronią w ręku jednocześnie dbając o potrzeby duchowe i religijne swoich towarzyszy. Zaangażowanie w wypadach na wroga i w gaszeniu pożarów oraz odkopywaniu ludzi spod gruzów przeplatał odprawianiem nabożeństw. To właśnie jedno z takich wydarzeń z protestanckim pastorem w roli głównej przytacza na stronicach „Powstania’44” brytyjski historyk. W małej piwniczce zgromadziło się kilku żołnierzy, podczas gdy na zewnątrz rozgrywało się piekło: bomby i pociski siały zniszczenie, ziemia drżała, a straszliwy huk przecinał powietrze. Tymczasem w tej małej piwniczce stał strzelec „Pleban” ubrany w charakterystyczną „panterkę”, trzymając w dłoniach „Nowy Testament”. Spokojnie śpiewano „Warownym grodem jest nasz Bóg” i „Pod Twą obronę”. Uczestniczący w nabożeństwie katolicki ksiądz udzielił Komunii. Było w tym wszystkim coś niezwykłego. Coś, co Jerzy Hauptmann-Krajewski – świadek tamtej chwili – zapamiętał na całe życie. 30 września kapelan Zygmunt Kuźwa walczył w plutonie osłaniającym wycofujący się oddział powstańców. Granat rzucony przez własowca oberwał mu prawą dłoń i poważnie ranił w ramię. Na skutek odniesionej rany zmarł tego samego dnia. Po ekshumacji jego szczątki złożono na Cmentarzu Ewangelicko-Augsburskim w Warszawie. Odwołanie do jego osoby zamieszczono na tablicy pamiątkowej w katolickim kościele św. Antoniego przy ulicy Senatorskiej w Warszawie.
Potrzeba jeszcze wielu badań do zebrania szerszych informacji na temat Powstańców Warszawskich pochodzących z Warki i związanych z ziemią warecką. Wirtualna baza „Powstańcze biogramy” cały czas może być rozbudowywana o kolejne informacje, zdjęcia, materiały, noty biograficzne. Postacie tu przypomniane nie wyczerpują tematu. Te nazwiska nie są zamkniętym panteonem bohaterów, którzy w 1944 r. na ulicach Warszawy walczyli o wolność Polski, a rodowodem związani byli z miastem nad Pilicą. Niech ten tekst pełni zatem rolę apelu do wszystkich, którzy mają wiedzę na temat osób, które tworzyły powstańcze szeregi i „dokonały jednego z najbardziej pamiętnych czynów w dziejach drugiej wojny światowej”.
Każdy, kto ma materiały dotyczące Powstańców Warszawskich, powinien skontaktować się z Muzeum Powstania Warszawskiego w Warszawie, a w przypadku członków podziemia związanych z rejonem Warki, z Muzeum im. Kazimierza Pułaskiego w Warce.
Karol Kucharski
Muzeum im. K. Pułaskiego w Warce
https://muzeumpulaski.pl/aktualnosci/1053-w-80-rocznice-powstania-warszawskiego#sigProIdb6683e22a8
Na podstawie:
- Archiwum Historii Mówionej, [online] https://www.1944.pl/archiwum-historii-mowionej.html [dostęp: 15.07.2024]
- Cz. Brodzicki, Ks. Zygmunt Kuźwa ps. Pleban: pastor łomżyński bohater
Powstania Warszawskiego, w: „Studia Łomżyńskie”, t. 14, 2003, s. 129-132
- N. Davis, Powstanie’44, Kraków 2010
- K. J. Rej, Ewangelicka służba duszpasterska w Wojsku Polskim 1919-1950,
Warszawa 2000
- Powstańcze biogramy. Wirtualna baza uczestników Powstania,
[online] https://www.1944.pl/powstancze-biogramy.html [dostęp: 17.06.2024]
- Rodzina Lisowskich. Ocalić od zapomnienia, oprac. A. Gut, Warka 2022
- Wspomnienia Janusza Bedyńskiego, ps. „Sekund” związane z Plutonem Głuchoniemych AK, [online] https://pzg.warszawa.pl/historia/wspomnienia-janusza-bedynskiego-ps-sekund-zwiazane-z-plutonem-gluchoniemych-ak/ [dostęp: 15.07.2024]
- Żyli wśród nas…, oprac. i red. A. Gut, Warka 2019
Niniejszy tekst ukazał się pt. „Urodzili się w Warce. Walczyli w Warszawie. Marzyli o wolnej Polsce" w publikacji „Warka Pamięta” . Jest wynikiem współpracy podjętej przez Muzeum im. Kazimierza Pułaskiego w Warce ze Stowarzyszeniem Warecki Klub Strzelecki w ramach Społecznego Komitetu „Warka Pamięta” powołanego w celu uczczenia przypadającej w 2024 r. okrągłej rocznicy wybuchu Powstania Warszawskiego. Jego treść – w stosunku do opublikowanego w ww. wydawnictwie – została uzupełniona o wątki dotyczące dwóch powstańców warszawskich związanych z Warką: Marcina Jerzego Dobrzyńskiego i Janusza Bedyńskiego. Wykonano także kilka niewielkich korekt w pozostałej części artykułu, m.in. o charakterze językowym czy też związane z rozszerzeniem bibliografii.